ნინო მელიქიშვილი – რწმენა და ცოდნა სრულიად საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის, უწმიდესისა და უნეტარეს ილია II-ის ქადაგებებსა და სიტყვებში

ძალიან რთულია დღეს ვინმემ შეძლოს და სრულად ამოწუროს ის თემა, რომელსაც მე აქ, თქვენ წინაშე წარმოვადგენ. მაგრამ ამ საკითხის ზედაპირული მიმოხილვაც კი გვარწმუნებს იმაში, რომ უდიდესი ბედნიერება გვხვდა წილად, ბედმა ეკლესიის ასეთი წინამძღვარი რომ გვარგუნა. საკმარისია ჩავუღრმავდეთ უწმიდესის ქადაგებებსა და სიტყვებს, რომ ნათელი გახდეს: არ დარჩენილა საკითხი, რომელსაც არ შეხებია საქართველოს პატრიარქი. მათ საფუძველზე შეგვიძლია პასუხი მივიღოთ ბევრ კითხვაზე, რომელთაც თანამედროვე სამყარო აჩენს. ეს პასუხები დაფუძნებულია ჩვენი ყოფის ღრმა ანალიზსა და ჩვენი ისტორიის ასეთსავე ღრმა ცოდნაზე. ის, თუ როგორ აქვს გააზრებული უწმიდესს თუნდაც ჩვენი საუკუნის უმნიშვნელოვანესი პროცესი, გლობალიზაცია, სრულად მეტყველებს თვით პატრიარქის გლობალურ აზროვნებაზე. ყოველგვარ თემაზე საუბრისას უწმიდესისათვის არსებითია ამ მოვლენებში ეკლესიისა და რწმენის ადგილის დანახვა და განსაზღვრა. როდესაც უწმიდესი საუბრობს იმაზე, რომ გლობალიზაციის პროცესში „საკაცობრიო ფასეულობამ არ უნდა დათრგუნოს და არ უნდა დაფაროს ის ეროვნული და სულიერი ფასეულობანი, რაც ამა თუ იმ ქვეყანასა და ხალხს გააჩნია“ (ქადაგებები 2008:252), იქვე დასძენს, რომ „თითქმის ყველაფერი, რაც გაკეთდა მუსიკაში, ლიტერატურაში, არქიტექტურასა თუ მეცნიერებაში, – დამყარებული იყო და დღესაც ემყარება ქრისტიანულ სარწმუნოებას“ (ქადაგებები 2008:253). თვით პატრიარქის ფონდის დაარსებაც გლობალიზაციის პროცესის გამოძახილია და მცდელობაა ერის თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა. უწმიდესმა ამ ფონდის დაარსებისთანავე განსაზღვრა მისი მთავარი ორიენტირი როგორც ინტეგრაციისა და გლობალიზაციის გარდაუვალ პროცესში ერის სულიერი და ეროვნული ფასეულობების გადარჩენა.
პატრიარქისათვის რწმენა და ცოდნა განუყრელი ცნებებია, მაგრამ უწმიდესი ამ ერთიანობაში რწმენას უპირატეს ადგილს აკუთვნებს და თავის მოსაზრებას დიდი საეკლესიო მამის, წმიდა კლიმენტი ალექსანდრიელის გამონათქვამზე აფუძნებს, თანაც კლიმენტი ალექსანდრიელს ამ კონტექსტში „დიდ მეცნიერს“ უწოდებს. აი, მისი სიტყვებიც: „მისი აზრით (ანუ წმ. კლიმენტი ალექსანდრიელის აზრით), ადამიანს აუცილებლად სჭირდება ცოდნაც და რწმენაც, მაგრამ პირველადი მაინც რწმენაა“ („სტრომატები“),
უწმიდესი თავისი ცხოვრების მანძილზე ჩართული იყო ქვეყანაში მიმდინარე თითქმის ყველა მნიშვნელოვან პროცესში და, პირველ რიგში, ეკლესიის ინტერესების გათვალისწინებით აძლევდა საჭირო რეკომენდაციებს მათ, ვისაც ეს სჭირდებოდა. იუნესკოს მიერ „ცივილიზაციის წლად“ გამოცხადებულ დიალოგში მონაწილე უწმიდესმა ასეთი რამ ბრძანა: „მიმაჩნია, რომ ჩვენს მეცნიერებათა ეროვნულ აკადემიაში უნდა იყოს კომისია, რომელიც შეისწავლის ქრისტიანულ თეოლოგიას და რელიგიათა ისტორიას. დღეს ჩვენ არ შეგვიძლია ამ საკითხის იგნორირება, მით უმეტეს, რომ საქართველო სხვადასხვა რელიგიისა და ცივილიზაციის გზაჯვარედინზე მდებარეობს. ასევე მნიშვნელოვანია, რომ რელიგიებს შევხედოთ არა მარტო ჩვენი, ქრისტიანული თვალსაზრისით, არამედ თვითონ იმ რელიგიების თვალთახედვითაც, – რას ამბობენ, როგორია მათი აზროვნების წესი… მოხარული ვარ, რომ კომისიაში არიან როგორც სასულიერო, ასევე საერო პირები, ჩვენი დიდი მეცნიერები, რაც დიდად წაადგება ჩვენ დაახლოებას“ (ქადაგებები 2008:257).
ის, რაც დღეს ჩვეულებრივი მოვლენაა, პატრიარქის აღსაყდრების პირველ წლებში რთულად განსახორციელებელი იყო. აი, რას ბრძანებს უწმიდესი ერთ-ერთ თავის ინტერვიუში: „მე შევეცადე, აღმედგინა ურთიერთობა და ცოცხალი კავშირი ჩვენს ინტელიგენციასთან. მიკრძალავდნენ მეც, უკრძალავდნენ მეცნიერებს, ხელოვნების და კულტურის წარმომადგენლებსაც ამ შეხვედრებს, მაგრამ ჩვენ მაინც ერთად ვიყავით, მაინც დედაეკლესიისაკემ მოუწევდათ გული“ (ქადაგებები 2008:282).
თვით პატრიარქის მთელი ცხოვრება რწმენისა და ცოდნის ერთიანობის თვალნათელი გაცხადებაა. როგორც ერთიანია ამქვეყნიური არსებობის მანძილზე სული და სხეული, ასევე ერთიანი უნდა იყოს ადამიანში რწმენა და ცოდნა. სხვაგვარად ვერ მიიღწევა სრულყოფილება და ადამიანი ვერ შეძლებს თავისი მისიის შესრულებას (ქადაგებები 1997:370).
უწმიდესის სიტყვებით, „მთავარი, რაც ქრისტიანობამ მოუტანა ხალხს, არის ადამიანის შინაგანი გარდაქმნა, ახალი, ქრისტესმიერი ცხოვრება“. ამ ახალი ცხოვრების გზასაც უსახავს უწმიდესი ადამიანებს და ისევ რწმენისა და ცოდნის ერთიანობის აუცილებლობაზე გვესაუბრება: „ქრისტეს აღდგომის ღვთაებრივი საიდუმლოს აღქმას ჩვენ შეგვიძლია მივუახლოვდეთ შინაგანი, სულიერი გამოცდილების მეშვეობით, სადაც მთავარი მნიშვნელობა ენიჭება რწმენასაც და ცოდნასაც. რწმენა და ცოდნა განუყრელადაა დაკავშირებული და ავსებს ურთიერთს“ (ქადაგებები 1997: 19).
უწმიდესი თავისი მსჯელობისას ხშირად ეყრდნობა დიდ საეკლესიო მამებს, მათ გამონათქვამებს იშველიებს, რათა საკუთარი აზრები მეტი დამაჯერებლობით მოიტანოს ჩვენამდე. ისევ წმ. კლიმენტი ალექსანდრიელს მიმართა უწმიდესმა და საოცრად ლოგიკური არგუმენტი მოგვაწოდა რწმენისა და ცოდნის ერთიანობის შესახებ: „ყოველი მეცნიერება დაფუძნებულია პირველსაწყისებზე, რომელნიც წარმოადგენენ თვალნათლივ, ცხად ჭეშმარიტებებს – აქსიომებს. მათი დამტკიცება შეუძლებელია და ისინი მიიღებიან მხოლოდ რწმენით. უკეთუ ხილულ საგნებზე მეცნიერებას და ცოდნას საფუძვლად უდევს რწმენაზე დამყარებული დებულებები, მით უფრო მეტი მნიშვნელობა ენიჭება რწმენას იმ შემთხვევაში, როდესაც ადამიანს უშუალო კავშირი აქვს უხილავთან და ღვთაებრივთან, რადგან მხოლოდ წმინდათა გულით შეუძლიათ იხილონ ღმერთი (მთ. 5,8); ზნეობრივი სრულყოფა კი თავისუფალი ნებისყოფის შედეგია, ამდენად, რელიგიური რწმენაც თავისუფლების შედეგად ჩაითვლება. მეორე მხრივ, თუ ცოდნა დაფუძნებულია რწმენაზე, რწმენაც, თავის მხრივ, მტკიცდება ცოდნით, რომლის გარეშე ის შეიძლება მყარი არ აღმოჩნდეს“ (სტრომატა, წ. 5, თ. 1; თ. 6).
რწმენისა და ცოდნის ერთიანობა არ გულისხმობს იმას, რომ რწმენა ვერ იარსებებს ცოდნის გარეშე. ამაზე ძალიან ნათლად ბრძანებს უწმიდესი: „ცდებიან ისინი, რომელთაც მტკიცებანი სჭირდებათ თავიანთი რწმენისათვის. რწმენა თავისუფალი არჩევანია და იქ, სადაც თუნდაც დაფარული სურვილია სარწმუნოების მტკიცებისა, არ არის რწმენა. ამ შემთხვევაში ჩვენ რწმენისათვის ადგილს არ ვტოვებთ, არამედ გვაქვს მხოლოდ ცოდნის სურვილი. რწმენისათვის უარყოფითი პოლემიკა საშიში არაა, არც მისი გამოცდაა საშიში გონებითა და ცოდნით. მრავალი ასეთი გამოცდა გადაუტანია მას საუკუნეების მანძილზე და ახლაც გადააქვს. მისთვის საშიშია სისუსტე ჩვენი სულისა, ინდიფერენტულობა, უნებისყოფობა. მორწმუნეთა გულგრილობა ბევრად საშინელია, ვიდრე ის ფაქტი, რომ საერთოდ ურწმუნონი არსებობენ“ (ქადაგებები 1997:29).
რწმენისა და ცოდნის ჰარმონიული დამოკიდებულება დედამიწაზე სიცოცხლის არსებობის აუცილებელი პირობაა. ეს ჩვენზე ბევრად უკეთესად იცის უწმიდესმა. მთელი თავისი პატრიარქობის მანძილზე იგი ძალ-ღონეს არ იშურებდა, რათა ადამიანების ცნობიერებაში აღედგინა რწმენასა და ცოდნას შორის დარღვეული ბალანსი. აი, რას გვეუბნება იგი: „დღეს ტექნიკამ და მეცნიერებამ განვითარებით გაუსწრო კაცობრიობის სულიერ წინსვლას და დაირღვა მათ შორის თანხმობა. ჩვენი სულიერი მოუმზადებლობის გამო მეცნიერება და ტექნიკა მოსპობით ემუქრება ადამის მოდგმას, საერთოდ, სიცოცხლეს დედამიწაზე და ეს ბადებს გაუცნობიერებელი დაპირისპირების გრძნობას, რაც მისდამი ერთგვარი გულცივობით გამოიხატება“ (ქადაგებები 1997: 373).
უწმიდესმა იმთავითვე შენიშნა, რომ ეს „გულცივობა“ მეცნიერებისადმი ძალიან მძიმე შედეგის მომტანი შეიძლება აღმოჩენილიყო და მიუხედავად იმისა, რომ რწმენას მისი პატრიარქობის დასაწყის ეტაპზე მეტი თანადგომა სჭირდებოდა, მისმა შორსმჭვრეტელმა გონებამ სწორად გაიაზრა, რომ რწმენის აღდგენა ადამიანებში პირდაპირ იყო დაკავშირებული ცოდნის არსისა და დანიშნულების სწორ გააზრებასთან. საჭირო იყო არა შეჯიბრი მეცნიერებასთან, არა ცოდნისაკენ სწრაფვის დათრგუნვა ადამიანებში და ამ გზით მორწმუნეთა გამრავლება, არამედ აუცილებელი იყო ადამიანებისათვის ცოდნის დანიშნულების სწორი გაგების მიწოდება. აი, რას ბრძანებს უწმიდესი: „თავისთავად მეცნიერება ღვთისგან ნაკურთხია. იგი ადამიანის ინტელექტის, ადამიანის, როგორც ღვთის ხატების, მიღწევაა. ამიტომაც მეცნიერების მონაპოვარი დალოცვილია და უნდა გამოიყენებოდეს პიროვნების სულიერი და ფიზიკური კეთილდღეობისათვის მხოლოდ და არა მის დასათრგუნად… მთავარია, არ დავკარგოთ თვითონ პიროვნება, არ დავუკარგოთ მას ის თვისებები, რაც გააჩნია ადამიანს, როგორც ღვთის ხატებას“ (ქადაგებები 1007:373-374).
უწმიდესი კარგად ხედავდა, რომ ბევრს არ ჰქონდა გააზრებული ცოდნისა და რწმენის ერთობლიობის აუცილებლობა, ადამიანები ან ერთს, ან მეორეს ანიჭებდნენ უპირატესობას. მათ გასაგონად უწმიდესმა ბრძანა: „როდესაც მეცნიერებაზე ვსაუბრობთ, უნებურად ისმის კითხვა: ეწინააღმდეგება თუ არა ერთმანეთს მეცნიერება და რწმენა? ბოლო ათწლეულის მანძილზე ბევრი ითქვა და დაიწერა ისეთი, რაც, ერთი შეხედვით, მათ დაპირისპირებას ამტკიცებს. ამტკიცებს იმასაც, თითქოს მეცნიერებით ყველაფრის ახსნა შეიძლებოდეს. მაგრამ განა შეიძლება მეცნიერების საშუალებით გადაწყდეს სულიერი პრობლემები, როცა იგი უძლურია გაარკვიოს ფიზიკური წესრიგის ესა თუ ის მოვლენაც კი? განა შეიძლება მეცნიერება და რწმენა დაუპირისპირდეს ერთმანეთს, როცა ისინი ადამიანის შემოქმედებითი აზროვნების სრულიად განსხვავებულ სფეროებს მიეკუთვნებიან: ერთი – ფიზიკურს, ხოლო მეორე – სულიერს? ისინი კი არ უპირისპირდებიან, არამედ ავსებენ ერთმანეთს“ (ქადაგებები 1997:373).
პატრიარქმა თავისი უპირველესი მოვალეობის – ადამიანებში რწმენის გაძლიერებისათვის ზრუნვის ქმედით იარაღად სიტყვა აირჩია. საოცარი ძალისა და სიღრმისაა მისი ქადაგებები. მათში უწმიდესი უსაზღვრო სიყვარულს ავლენს ადამიანების მიმართ და სწორედ ეს არის ის ძალა, რომელმაც ჩვენი ეკლესიები მორწმუნე ადამიანებით აავსო. რწმენისა და ცოდნის ერთიანობა ბევრ სხვა სიკეთესთან ერთად იმასაც გულისხმობს, რომ ცოდნა რწმენის მოპოვებაში უნდა დაეხმაროს ადამიანს. ამიტომაც განგვიმარტავს უწმიდესი ისეთ ჭეშმარიტებებს, რომელთაც ადამიანთა დიდი ნაწილი ამგვარი განმარტების გარეშე ვერასოდეს გაითავისებდა. დიდი საეკლესიო მამისა და მოაზროვნის, ბასილი დიდის პირით უწმიდესი ბრძანებს: „ადამიანი არის ქმნილება, რომელმაც მიიღო ბრძანება განღმრთობისა, მაგრამ ეს ბრძანება ადამიანის თავისუფლებაზე ძალდატანება როდია; ადამიანმა, როგორც თავისუფალმა არსებამ, შეიძლება მიიღოს ან უარყოს ბრძანება ღვთისა; იგი რჩება პიროვნული თავისუფლების გვირგვინით შემოსილი იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ძალიან შორდება ღმერთს“ (ქადაგებები 1997:14).
ასეთი დამოკიდებულება ადამიანების მიმართ, შეწყნარება ყველასი, მიუხედავად მათი სულიერი მდგომარეობისა და უფალთან სიახლოვისა, ბადებს ჩვენში იმ დიდ სიყვარულს უწმიდესის მისართ, რომლითაც არის ის გარემოცული.
უწმიდესის ამ სიტყვებით დავასრულებ ამ მოკლე მიმოხილვას იმ ძალიან დიდი მასალისა, რასაც მისი ქადაგებები და სიტყვები გვთავაზობს რწმენისა და ცოდნის ურთიერთობის შესახებ. მინდა რიტორიკული შეკითხვა დავუსვა საკუთარ თავს და ჩემს მსმენელებს: როგორ შეიძლება ერთმა ადამიანმა დაიტიოს თავის თავში გონების ისეთი სიღრმე და რწმენის იმგვარი სიმტკიცე, რასაც იტევს ჩვენი პატრიარქი?