იური მოსიძე – მენტალური ვარიაციები გოეთეს „დასავლურ–აღმოსავლური დივანის“ ფონზე

დასავლური კულტურის ისტორია ერთ დიდ, დაუმთავრებელ დრამას წარმოადგენს თავისი მასშტაბებით, სიმძაფრითა და მრავალფეროვნებით: ანტიკური საბერძნეთი, ელინისტური ეპოქა, რომის იმპერია, ქრისტიანობის აღმოცენება, კათოლიკური ეკლესია, შუა საუკუნეები, რენესანსი და რეფორმაცია, აღორძინება და რომანტიზმი, კონფლიქტები. . .
რელიგიის, ფილოსოფიის, ხელოვნების ისტორიის შესწავლა და ანალიზი საშუალებას იძლევა დასავლური სამყაროს საერთო სურათის დასადგენად, სურათისა, რომელიც აღსავსეა წინააღმდეგობებითა და პოლარულობით (იხ. „ორმაგი უნივერსუმი“). დღეს, როცა ერთმანეთში ზავდება (უფრო სწორად – მექანიკურად ითქვიფება, იზილება) დასავლური, აღმოსავლური, აფრიკული, ამერიკული და ა.შ. კულტურები, სხვა რისკებთან ერთად იქმნება მენტალური და შესაბამისად – სემანტიკურიც.
ყველა თაობამ საკუთარ ისტორიას თანამედროვეობის პოზიციებიდან უნდა გადახედოს ისე, რომ საკუთარი ფესვების თავიდან მოძიების (ან აღმოჩენის) საშიშროების წინაშე არ აღმოჩნდეს. რამ მიიყვანა თანამედროვე საზოგადოება ამ მდგომარეობამდე? რატომ ტოვებს ერთი ნაწილი ახლადშექმნილ ერთობას (მთლიანობას), ან რატომ მიილტვის მეორე მისკენ?
1814წ. გოეთე გაეცნო ჰაფიზის „დივანს“, მოგვიანებით კი ფირდოუსის „შაჰნამეს“, ჰომეროსის „ილიადასა“ და „ოდისეას“. ამ გატაცებამ საფუძველი ჩაუყარა ციკლს „დასავლურ–აღმოსავლური დივანი“ (“West-östlicher Divan”), პარალელურად კითხულობს მარკო პოლოს „ვენეციიდან ჩინეთში მოგზაურობას“ და აცხადებს:
“Wer sich selbst und andere kennt, „თუ იცი ვინ ხარ და იცნობ სხვასაც,
Wird auch hier erkennen: არა არს შენგან შეუცნობელი:
Orient und Okzident აღმოსავლეთი და დასავლეთი
Sind nicht mehr zu trennen”1 არის ერთი და განუყოფელი“. ი.მ.

რა იგულისხმება დასავლურში? ცნობილია, რომ ნიცშეს ტერმინს „აპოლონური გონი“ ოსვალდ შპენგლერმა დაუპირისპირა „ფაუსტური გონი“, რაც „წმინდა უსასრულობას“ გულისხმობს და დასავლურ კულტურას განასახიერებს.1 დასავლური კულტურა არის მდედრისა და მამრის, რწმენის, ლოგოსის და მითოსის, ტრადიციისა და ინოვაციის, ცნობიერისა და ქვეცნობიერის ჭიდილი და ამავდროულად აბსოლუტური ჭეშმარიტების მარადიული უშედეგო ძიება, ამ პროცესთა თანხვედრი სააზროვნო სტრუქტურების მსხვრევა წინაპირობაა როგორც ცალკეულ ინდივიდუმთა, ასევე მთელი საზოგადოების ინტელექტუალური და სპირიტუალური განახლებისა.
დასავლურის პარალელურად ვითარდება ე.წ. „მაგიური გონი“ არაბული კულტურისა თავისი ალქიმიითა და ალგებრით, არაბესკებითა და მოზაიკით, ხალიფატებით და მეჩეთებით, საკულტო რიტუალებით და ა.შ. ეს გონი ყალიბდება როგორც შუამავალი ზემოხსენებულ გონებს შორის, სესხულობს მათგან ან გასცემს, აყალიბებს საკუთარ მიმართულებებს და ფორმებს.
შედარებით „განზე დგას“, „თვლემს“, უფრო სწორად – იზოლირებულია უზარაზარი სამყაროს – ჩინეთის გონი, რომლის შესახებ „გარე სამყაროს“ მოუთხრობს ჩინელი ფილოსოფოსი, ლინგვისტი და მწერალი ლინ იუტანი (1895–1976) ნაშრომში „ჩემი ქვეყანა და ჩემი ხალხი“2 . ჰარვარდის უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ იგი მოღვაწეობდა იენისა და ლაიპციგის უნივერსიტეტებში (1923–1924), საფუძვლიანად ჰქონდა შესწავლილი დასავლური და აღმოსავლური კულტურები, ხსენებულ ნაშრომში ავტორი ერთმანეთს ადარებს ჩინურ და დასავლურ კულტურებს.
ჩინური გონის უმაღლეს გამოვლინებად ავტორი მიიჩნევს ბრძენკაცს, რომელიც თვალებგახელილი ხედავს სიზმრებს, ზემოდან აკვირდება ამქვეყნიურ ფუსფუსს – სიყვარულში შეზავებული მსუბუქი ირონიით. იგი ძალდაუტანებლად გადადის სიზმრის სამყაროდან – სიცხადეში ან პირუკუ. სიზმარში იგი სიცოცხლის საშოში გრძნობს თავს, სიცხადე კი მისთვის უცხო, გარე სამყაროა. მასში შეზავებულია ამქვეყნიური ცხოვრებისგან გონივრული განდგომა და სიმამაცე. მისი დევიზია: “Glück ohne Ruhm und Reichtum” („ბედნიერება დიდებისა და ფუფუნების გარეშე“). ასეთი აბსტრაქცია მასში აყალიბებს თავისუფლების, სილაღის სპეციფიკურ ხატს შესატყვისი ფორმულით: “Sanfte, faule Gelassenheit” („მოთენთილი, ზარმაცი სილაღე“). მოკლედ, ეს ჩინელი ეპიკურე გვიმხელს ჩინური გონის საიდუმლოებას და გვთავაზობს მოთენთილი სხეულის, სიზარმაცის, მოწევის, დალევის სიამის და ბედნიერების განცდას.
ჩინელებს აქვთ ბრძნული, ამავე დროს ცხოვრებისეული მსუბუქი, მხიარული ფილოსოფია: კაცობრიობა იდეალისტებად და რეალისტებად იყოფა. ეს ორი ძალა განაპირობებს ზოგადსაკაცობრიო კეთილდღეობას. კაცობრიობა თიხნარი მიწაა, რომელსაც არბილებს იდეალიზმისგან ნაპკურები წყალი. პროგრესის საწინდარი კი არის ზომიერი შეზავება. თიხნარი მიწა შეზავების შედეგად არ უნდა იქცეს მყიფე, მსხვრევად სუბსტანციად, იგი ბოლომდე ელასტური უნდა იყოს. სწორედ რეალიზმისა და იდეალიზმის ზომიერი, ჰარმონიული ურთიერთშეჯერება არის სიმშვიდის და ამავდროულად აღმასვლის საწინდარი (ბრიტანელების მისამართით!).
ამ კონტექსტში ფრანგები წიგნის კითხვის, წერის და ჭამის დროსაც კი იდეალისტები არიან, აღნიშნავს ავტორი. ფრანგის ლაღი არსებობის საწყისები სწორედ მათი იდეალიზმიდან გამომდინარეობს, რაც გამოიხატება აბსტრაჰირებული იდეალების მიმართ განსაკუთრებული მიდრეკილებით და ნათლად ჩანს მათ მანიფესტებში, ასევე ლიტერატურაში, ხელოვნებასა და პოლიტიკურ ავანტიურებში.
ავტორის აზრით, გერმანულ და იაპონურ გაისტებს (გონი) ერთი საერთო შეხების წერტილი აქვს, ესაა იუმორის დეფიციტი იმპერატორისადმი (ან კაიზერისადმი) და საკუთარი ქვეყნის მიმართ დამოკიდებულებისას.
ამერიკელებში ავტორი იდეალიზმსა და რეალობას შორის ერთგვარ კონკურენციას ხედავს, ორივეს იგი თანაბარ შეფასებას აძლევს. მათ იდეალიზმში ბევრი რამ კეთილშობილურია და ამავე დროს – ინფანტილურიც. ამერიკული იუმორი ავტორის აზრით, „სიამის მომნიჭებელი მხიარული უმსგავსოებაა“1. ზოგიერთები კი რევოლუციებს თავს ვერ აღწევენ, რადგან მათი თიხნარი მიწა ნაპკურებია არა ადგილობრივი სითხით, არამედ უცხო იდეალებით. უფერული, ტაბუირებული იდეალიზმი დროთა განმავლობაში უფასურდება და კაცობრიობისათვის საბოლოოდ კატასტროფული შედეგების მომტანია და არ წააგავს „პეპლების უწყინარ ჭერას“, აცხადებს ლინ იუტანგი.
ადამიანთა საზოგადოება ხშირად წააგავს იმ იდეალისტურად განწყობილ ცოლ–ქმარს, რომელთაც ბეზრდებათ ხანგრძლივად ერთ სახლში ცხოვრება და სისტემატურად იცვლიან საცხოვრებელს მხოლოდ იმისთვის, რომ საერთოდ არ არსებობს იდეალური საცხოვრებელი. ამავდროულად, ადამიანს აქვს ზენაარისგან ბოძებული იუმორის ნიჭი, რომლის ზემოქმედება გამოიხატება იმაში, რომ იგი ადამიანთა ოცნებებს კრიტიკულად ბოჭავს და რეალურ სამყაროსთან კონტაქტში შეჰყავს. საერთოდ, ადამიანმა უნდა იოცნებოს, მაგრამ აუცილებელია ასევე დასცინოს საკუთარ ოცნებას, შეხედოს მას იუმორით. ეს იუმორი კი სინამდვილის შეგრძნებაა, რეალიზმია. ამ მხრივ მასხარას განსაკუთრებული მისია აკისრია: იდეალისტს ილუზიებს უფანტავს და ამავდროულად იცავს მას იმისგან, რომ გახურებული თავით არ გაქანდეს რეალობის ამსახველი ქვის კედლისკენ და არ მიიღოს საპასუხო ძლიერი დარტყმა. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მასხარა თავქარიანი ენთუზიასტის გახურებულ თავს აგრილებს. „ხსენებულ ნიჭს ჩინელები უმაღლეს დონეზე ფლობენ“ – აცხადებს ლინ იაუტანი. მისი აზრით, ჩინელები რეალისტები არიან და ცხოვრებისეული იდეალების შეცვლა მუდამ მდორედ მიედინება.
ჩინურ ცნობირებას ახასიათებს ამქვეყნიური ცხოვრების მიმართ განსაკუთრებული დამოკიდებულება: სიხარული და ტანჯვა, ფერთა თამაში, წარმავალი გაზაფხულის ტრაგიკულობა (იხ. „დამჭკნარი ყვავილი, რომელიც გუშინ ასე ლამაზად ყვაოდა!“). ამავე დროს ეს ტრაგიზმი – რეალიზმია და ჩინურად ნიშნავს: „მიიღე ცხოვრება ისე, როგორიც არის“, ან – „ხელში დაჭერილი ბეღურა გირჩევნოდეს სახურავზე მჯდომ მტრედს!“ რეალიზმის მსგავსი ვერბალიზაცია ქმნის სენტენციებს: „ამქვეყნიურ ცხოვრებას შობს გარდასული მშვენიერება“. მეოცნებე ამბობს: „ცხოვრება – სიზმარია!“. რეალისტი კი პასუხობს: „გეთანხმები და სწორედ ამიტომ უნდა შეიგრძნო ეს სიზმარი ლამაზად!“
ასეთი რეალიზმი, რომელიც თითქოსდა ალოგიკურია, ჩინელისთვის ფილოსოფიაა, რომელსაც ვერ ჩართავ სხვა სისტემებში (მითუმეტეს დასავლურში!). ამ შემთხვევაში საქმე გვაქვს სამ ჩინურ რელიგიასთან: კონფუციანიზმი, ტაოიზმი და ბუდიზმი. ეს სამი იდეალურად ჩამოყალიბებული სისტემაა, აცხადებს ავტორი. მაგრამ ჩინელის ცხოვრებისეული ხატი იმდენად ძლიერია, რომ იგი გადის ამ სისტემათა ჩარჩოებიდან და სვამს კითხვას: „როგორ ვიცხოვრო ბედნიერად?“ ზრდასრული ჩინელი გაურბის ფილოსფიური ან რელიგიური სკოლების ზემოქმედებას და საერთოდ თავს არ იწუხებს ზედმეტი ფიქრით.
ცნობილია, კონფუცის ერთმა მეგობარმა თქვა: „საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებამდე სამჯერ ვფიქრობ!“ კონფუციმ მიუგო: „ორჯერაც საკმარისი იქნებოდა!“ აქედან კვლავ სენტენცია: „ნებისმიერი ფილოსოფიური სკოლის მიმდევარი სხვა არაფერია, გარდა ფილოსოფიის სტუდენტისა. ზრდასრული ადამიანი კი წარმოადგენს ცხოვრების სტუდენტს, სხვანაირად რომ ვთქვათ – ცხოვრების ოსტატს“.
დასავლურისაგან განსხვავებით, ჩინური უფრო „შეკრულია“ ბუნებასთან და ბავშვობასთან. მისი ცხოვრებისეული ინსტიქტები და ემოციები უფრო თავისუფალია, ლაღია, აქ ერთმანეთში უცნაურადაა გადახლართული ღრმა განსწავლულობა (სიბრძნე) და შლეგური სილაღე, მაღალი ზნეობრიობა და ბავშვური მიამიტობა!
გასული საუკუნეების 80–იან წლებშ მომიწია იაპონელი მოაზროვნის, ჩინური და იაპონური კულტურების მკვლევარის – ქაქუზო ოკაკურას (1862–1913) ნაშრომების გაცნობა (ვგულისხმობ გერმანულენოვან თარგმანებს). განსაკუთრებული პოლულარობით სარგებლობს მისი ნაშრომი “The ideals of the East” „აღმოსავლეთის იდეალები“1 (გამოიცა 1904წ.), რომლის ლაიტმოტივია: „აზია ერთია და განუყოფელი!“ (“Asia is One”, “Asia ist Eins/eine Einheit!”). დასავლური კულტურის მოძალების პირობებში იგი თავგამოდებით იცავს იაპონურ თვითმყოფადობას და აღნიშნავს: „თვით ჰიმალაიმ ვერ შესძლო ჩინურ და ინდურ კულტურათა მთლიანობის დაშლა!“ ეს გამოთქმა მოგვიანებით იქცა „პან–აზიატიზმის“ (“Pan – Asiatismus”) მთავარ დევიზად და დაუპირისპირდა იაპონიაში იმპორტირებულ დევიზს: „შორს ჩამორჩენილი აზიიდან!“ (“Raus aus dem zurückgebliebenen Asien!”). ოკაკურამ იაპონური ტრადიციული მემკვიდრეობის შენარჩუნების მიზნით შეძლო იაპონური ესთეტიკის მოდერნიზება და ბიძგი მისცა რეფორმებს. ოკაკურამ დიდი გავლენა მოახდინა მარტინ ჰაიდეგერზე და რაბინდრანატ თაგორიზე.
საერთოდ, იაპონურ გონს ორი ფენომენი ასაზრდოებს: სამურაული (სიკვდილის ხელოვნება) და თეიზმი (ცხოვრების ხელოვნება). მათი საფუძველი არის სილამაზისა და სისპეტაკის თეისტური ჰარმონია, თანაგრძნობის საიდუმლოსა და წესრიგის რომანტიკა, მოკრძალებული მცდელობა რაღაც მიუწვდომლის მიწვდომისა და სრულქმნისა – იმ აუტანელში, რასაც ჩვენ ამქვეყნიურ ცხოვრებას ვუწოდებთ. ოკაკურას აზრით, ეს არის ჰიგიენა, რომელიც გაიძულებს იყო სპეტაკი, უბრალო. პომპეზურსა და ძვირფასს შორის უნდა აირჩიო სადა. იგი ამავდროულად არის მორალური გეომეტრია, აღმოსავლური დემოკრატიის ჭეშმარიტი გონი, რომელიც სოციუმის წევრებს მაღალი გემოვნების არისტოკრატებად აყალიბებს.1
იაპონიაში, ნაწილობრივ ჩინეთში, თეიზმის დამკვიდრებას ნაყოფიერი ნიადაგი შეუქმნა მისმა იზოლირებამ გარე სამყაროსგან. ოკაკურა ამ გარემოებას დადებითად აფასებს თვითმყოფადობის შენარჩუნების თვალსაზრისით. „იაპონური სამოსი და სამზარეულო, ფაიფური, ლაქი, ფერწერა, ლიტერატურა – თვითმყოფადია ყოველგვარი უცხო ელემენტების გარეშე – აღნიშნავს იგი. მათ შეაღწიეს დიდებულთა ბუდუარებსა და ღატაკთა ქოხებში. გლეხებმა ისწავლეს ყვავილებთან საუბარი, ესალმებიან კლდესა და მდინარეებს. ყოველდღიურ მეტყველებაში შემოდის გამოთქმები: „ადამიანი, რომელშიც არ არის ჩაი“ და „ადამიანი, რომელშიც არის ბევრი ჩაი“. პირველ შემთხვევაში იგულისხმება ის, ვინც საკუთარი ამქვეყნიური ამაოების ტრაგიკომიკურობას ვერ შეიგრძნობს. მეორეში კი ფიგურირებს ბობოქარი ესთეტი, რომელიც მიუხედავად ამაოებისა, წინ მიილტვის, დაუბრკოლებელია (იხ. კლასიკური ნიმუში იაპონური გაისტისა: „საკურას აყვავებული ტოტი, დამძიმებული თოვლით, გაზაფხულზე გაათმაგებული ძალით და ენერგიით ზეაიტყორცნება! საერთოდ იაპონური გონისთვის დამახასიათებელია „დიდში პატარის აღქმაც. „ის ვინც ვერ ათვითცნობიერებს დიდში პატარის თანაარსებობას, მისთვის მიუწვდომელია პატარაში დიდის დანახვა“2 (იხ. რუსული «Малое в великом, великое в малом»). ან, „ხის სიძლიერე არ აღემატება ძალას საკუთარი თესლისას, რადგანაც ცხოვრება გამუდმებით შეგვახსენებს დასაბამს“. ვფიქრობ, რომ ოკაკურა აქ ეხმიანება პლატონის მოძღვრებას იდეების შესახებ. პლატონის ფილოსოფიაში „იდეა“ ნიშნავს ამქვეყნიური, მიწიერი ფენომენის არქეტიპს. მოგეხსენებათ, რომ „არქეტიპი“ ერთდორულად ნიშნავს „დასაწყისსა“ და „მმართველობას“. ამ ორ მნიშვნელობას შორის არის კავშირი. „ის, რაც (და) საწყისს მიეკუთვნება, ამავე დროს წარმოადგენს მმართველ ძალას, იგულისხმება, რომ საწყისი, რაც არ უნდა ჩრდილში მოექცეს, იგი დროთა მსველობაში მაინც ინარჩუნებს თავის მმართველ ძალას (სწორედ ამ გაგებით ქრისტიანული ტაძრის სივრცეში ხატი აღიქმება როგორც ღვთიური არქეტიპის სიმბოლური გამოსახულება).
რელიგია, როგორც კულტურულ–ლინგვისტური ტრადიცია, არა მარტო იმ კულტურით იკვებება, საიდანაც იგი აღმოცენდება, არამედ თავად იქცევა კულტურად საკუთარი ენით (მითითებით, ხატებით, ისტორიებითა და რიტუალებით). ბუნებრივია, რელიგიები ერთმანეთისგან ისევე განსხვავდებიან, როგორც მათი მასაზრდოებელი კულტურული და ლინგვისტური ტრადიციები. ჩვენი წარსული კი არის ანტიკურ–ბიბლიური წარსული უპირველეს ყოვლისა და ანტიკურ–ბიბლიური ისტორიული წიაღი ჩვენთვის არის არქეტიპული წიაღი.
დასასრულს ვუბრუნდები გოეთეს „დასავლურ–აღმოსავლურ დივანს“. როგორც ავღნიშნეთ, იგი დასაწყისში დარწმუნებულია დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ერთიანობაში. მაგრამ მოგვიანებით იგი დასავლეთის მგოსანთა სახელით აღიარებს აღმოსავლეთის მგოსანთა დიდ უპირატესობას და ამავდროულად აღნიშნავს, რომ ორივეს აერთიანებს „სიძულვილი ჩვენთა მსგავსთა მიმართ“:
“Gesteht’s! die Dichter des Orients
Sind gröer als wir des Okzidents.
Worin wir sie aber völlig erreichen,
Das ist der Ha auf unseresgleichen”.1
ამ კონტექსტში თავს შეგვახსენებს ჩვენი ნიკოლოზ ბარათაშვილი: „სახელმწიფოსა სჯულის ერთობა არარას არგებს, ოდეს თვისება ერთა მათ შორის სხვადასხვაობდეს!“
ჩვენთვის ახლა აქტუალურია გავერკვეთ, თუ საიდან მოვდივართ, რა ზნეობრივი და მენტალური ფასეულობები გაგვაჩნია, რა გვამსგავსებს და რა განგვასხვავებს და საერთოდ, საით მივდივართ.